نگاهی به آثار فیلم‌سازان خراسانی که با محوریت انقلاب اسلامی ساخته شده‌اند | پیشگامی مشهدی‌ها در سینمای انقلاب

شکیبا افخمی راد  | شهرآرانیوز؛ سینما یکی از ابزار‌های مهم برای روایت وقایع و حوادث تاریخی و سرنوشت ساز محسوب می‌شود. ابزاری تأثیرگذار که به آسانی با مخاطب ارتباط برقرار می‌کند و زوایای پیدا و پنهان یک اتفاق را برای او به تصویر می‌کشد. بی شک یکی از وقایع مهم و سرنوشت ساز کشور ما پیروزی انقلاب اسلامی بوده که تا به امروز دستمایه ساخت آثار سینمایی بسیاری قرار گرفته است. فیلم سازان مشهدی هم جزو پیشگامان این عرصه بوده اند و اولین قدم‌ها را برای روایت وقایع مرتبط با انقلاب اسلامی برداشته اند. مسیری که آن‌ها آغاز کردند با آنکه در طی این سال‌ها با فراز و فرود‌های بسیاری روبه رو بوده، همچنان ادامه دارد، به طوری که با گذشت بیش از چهل سال از پیروزی انقلاب اسلامی می‌بینیم، سینماگران آثار متفاوتی را از این واقعه مهم ارائه می‌دهند که اغلب هم مورد توجه مخاطبان قرار می‌گیرند. ما در نوشتار پیش رو نگاهی داشته ایم به آثار سینماگران مشهدی که با محوریت انقلاب اسلامی ساخته شده اند و جریان ساز بوده اند. فیلم‌هایی که با وجود گذشت سال‌ها از ساختشان همچنان باارزش و دیدنی هستند.

اولین تولید سینمای ایران

مرحوم امیر قویدل، اولین فیلم سازی است که برای ساخت اثری مرتبط با پیروزی انقلاب اسلامی پیش قدم شد و در ادامه نیز چندین اثر تأثیرگذار دیگر را هم جلو دوربین برد. همین اتفاق باعث شد که به او لقب پدر سینمای انقلاب اسلامی را بدهند. فیلم «خون بارش» به کارگردانی و نویسندگی این هنرمند به عنوان اولین تولید سینمای ایران بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در تابستان سال ۱۳۵۸ جلو دوربین رفت و تبدیل به نقطه عطفی در تاریخ سینمای ایران شد. فیلمی درباره امتناع سه سرباز گارد شاهنشاهی از رویارویی نظامی با شرکت کنندگان در راهپیمایی ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ و فرار آن‌ها از پادگان قصر با اسلحه هایشان که ایده اولیه ساختش سه روز پس از ورود حضرت امام (ره) به کشور، میان امیر قویدل و رسول صدرعاملی مطرح شد.

صدرعاملی در یکی از گفت وگوهایش درباره ساخت «خون بارش» این گونه توضیح می‌دهد: «من و امیر قویدل سال‌ها پیش از انقلاب با هم دوست بودیم و بیشتر وقت‌های آزادمان را با یکدیگر می‌گذراندیم. او در آثار سینمایی تجربه دستیاری کارگردانان بسیاری را در کارنامه اش داشت، اما فرصتی فراهم نمی‌شد تا بتواند فیلم بسازد. به محض اینکه انقلاب شد ما با پرواز انقلاب به تهران آمدیم و سه روز بعد یعنی در ۱۵ بهمن ۵۷ امیر پیش من آمد و گفت می‌خواهم فیلم بسازم.

 آن روز‌ها من در بخش اجتماعی روزنامه اطلاعات فعالیت می‌کردم و گزارشی دستم آمد که داستان سه سرباز بود. آن‌ها از تیراندازی به مردم در روز ۱۷ شهریور در میدان ژاله امتناع کرده بودند و پس از آن برایشان مشکلاتی ایجاد شده بود. من این گزارش را به امیر قویدل دادم و او نیز خوشش آمد و قرار شد کار را انجام دهیم. شهید قاسم دهقان یکی از همان سه سرباز آن گزارش بود و ما با ایشان درباره ساخت این فیلم صحبت کردیم و شرطمان این بود که همه شخصیت‌ها واقعی باشند و حتی جالب است بدانید که قاسم، خواهر، مادر و همسایه اش را هم به پروژه آورد».

«خون بارش» ترکیبی از مستند و درام است و از نظر قواعد سینمایی اثری استاندارد محسوب می‌شود. فیلمی که شکل درستی از آنچه سینمای انقلاب اسلامی باید باشد را ارائه می‌کند. نکته جالب توجه دیگر درباره ساخت «خون بارش» این است که قویدل برای آن یک ریال دستمزد نگرفت و با این همه، برای این کار از هیچ چیزی فروگذاری نکرد.

قدم دوم با «برنج خونین»

امیر قویدل، فیلم سازی خودساخته بود که بدون هیچ پشتوانه‌ای در شرایط سخت اجتماعی و اقتصادی فیلم می‌ساخت. او بعد از ساخت «خون بارش» در سال ۱۳۶۰، فیلم «برنج خونین» را با همکاری اسدا... نیک نژاد کارگردانی کرد. فیلمی که به مسائل سیاسی- اجتماعی سال‎های قبل از انقلاب می‎پرداخت و درباره نابود کردن مزارع برنج کشور از سوی جاسوسان آمریکا با همکاری وزارت کشاورزی پهلوی و محتاج کردن مردم به واردات این محصول مهم و استراتژیک بود.

در فیلم «برنج خونین» حدود دوازده بازیگر جلو دوربین رفته اند، از این رو می‌توان این اثر را جزو آثار پربازیگر برشمرد. در خلاصه داستان این فیلم چنین آمده است: «گروهی از کارگزاران دولت با توطئه آمریکایی‌ها برای نابود کردن مزارع برنج در شالیزار‌ها کرم ساقه خوار رها می‌کنند. هدف آن‌ها افزایش واردات برنج است. مهندسی به نام حمید از موضوع مطلع می‌شود و دوستش، مهندس نادری، را نیز در جریان می‌گذارد. عوامل امنیتی حمید را به قتل می‌رسانند. مهندس نادری روستاییان را در مبارزه با کرم ساقه خوار آموزش می‌دهد. از این رو مأموران قصد دارند او را نیز به قتل برسانند...».

ساخت انقلابی‌ترین فیلم سینمای ایران

قویدل با ساخت فیلم‌های «خون بارش» و «برنج خونین»، جریان ساز شد، اما به باور بسیاری از منتقدان و اهالی سینما، ساخت فیلم «ترن» نقطه عطف کارنامه حرفه‌ای او بوده است. فیلمی که یکی از انقلابی‎ترین آثار ‎‎سینمای ایران محسوب می‌شود. این فیلم با بازی هنرمندان شاخص و بنامی، چون فرامرز قریبیان، خسرو شکیبایی و عنایت ا... بخشی در سال ۱۳۶۶ تولید شد.

داستان آن نیز درباره قطار حامل سوختی است که به سمت اصفهان درحال حرکت است، ولی با نقشه رئیس قطار و کارگران اعتصابی راه آهن و شرکت نفت برای رسیدن به مناطق سردسیر تغییر مسیر می‌دهد. در بین راه ارتش وارد عمل شده و قطار متوقف می‌شود و رئیس و همراهش بازداشت می‌شوند، اما لوکوموتیوران، با بازی فرامرز قریبیان، مصمم می‌شود قطار را به مقصد برساند و در این راه جان خود را نیز از دست می‌دهد.

کیفیت بالای ساخت و بازی درخشان بازیگران «ترن»، این فیلم را به یکی از تأثیرگذارترین آثار مرحوم قویدل تبدیل کرده است. البته نمی‌توان از موسیقی متن فوق العاده این فیلم که مجید انتظامی ساخته است، یادی نکرد. انتظامی برای ساخت این اثر که به باور برخی منتقدان یکی از شاهکار‌های موسیقی سینما محسوب می‌شود، توانست لوح زرین بهترین موسیقی متن فیلم را از ششمین جشنواره فجر کسب کند.

ساخت «آفتاب نشین ها» با عوامل مشهدی

فیلم «آفتاب نشین ها» به کارگردانی مهدی صباغ زاده، تهیه کنندگی غلام رضا موسوی و نویسندگی فریدون جیرانی، اثری کاملا مشهدی محسوب می‌شود که تولید سال ۱۳۶۰ است و نگاهی انتقادی به سیاست‌های اصلاحات ارضی در رژیم پهلوی دارد. آن‌ها این نگاه انتقادی را در قالب داستانی درباره درگیری میان عماد الملک صدری، فئودال متنفذی که زمین‌های روستاییان را به زور تصاحب می‌کند و کشاورزی به نام سید حسینی نژاد روایت کرده اند.

حسینی نژاد از دست فئودال به مقام‌های مسئول شکایت می‌برد، اما هر بار تحقیر و حبس می‌شود. او درنهایت در نزاعی عمادالملک را به قتل می‌رساند و در خانه نبی پور، معلم روستا، پنهان می‌شود. پدر صدری که وزیر کشاورزی است، همراه گروهی وارد روستا می‌شود تا ماجرا را پیگیری کند. عوامل مشهدی فیلم «آفتاب نشین ها» با سختی‌های بسیاری این اثر را تولید کرده اند.

غلام رضا موسوی در گفت وگویی با موزه سینمای ایران به مشکلات مالی که برای ساخت فیلم «آفتاب نشین ها» داشته اند، اشاره کرده و از پیشنهادی که زنده یاد آیت ا... بهشتی به آن‌ها ارائه کرده است یاد می‌کند: «برای فیلم «آفتاب نشین ها» بیست یا سی تومان بیشتر نداشتم و مقداری هم فریدون جیرانی، بیژن امکانیان و مهدی صباغ زاده گذاشتند و من یادم آمد زنده یاد آیت ا... بهشتی گفته بود اگر به صورت تعاونی کار کنیم به ما کمک می‌کنند به همین دلیل دوباره پیش ایشان رفتم و آیت ا... بهشتی به برادران رخ صفت در سازمان اقتصاد اسلامی یادداشت نوشت که ۵۰ هزار تومان به صورت قرض الحسنه در اختیار آقای موسوی قرار دهید و من یک روز زمانی که کارم در کیهان تمام شده بود برای بردن نامه به آن اداره رفتم.

نشسته بودم و دیدم کیسه بزرگی آوردند و جلو من گذاشتند و همان برگه‌ای که زنده یاد بهشتی نوشته بود را به من دادند و گفتند بنویسم که دریافت شد. بسیار تعجب کردم، چون تصورم این بود که اول از من چک و سفته می‌خواهند و بعد پول را تحویل می‌دهند. یادم می‌آید ۵۰ هزار تومان هم آخر فیلم فرمانده وقت نیروی دریایی به صورت قرض الحسنه به ما داد.»
«آفتاب نشین ها» با بازی علی نصیریان و بیژن امکانیان جزو آثاری است که در اولین دوره جشنواره فیلم فجر به نمایش در آمد.

فیلمی موفق در گیشه

فیلم «سناتور» دیگر همکاری مشترک مهدی صباغ زاده، غلامرضا موسوی و فریدون جیرانی در قامت کارگردان، تهیه کننده و نویسنده است که با محوریت وقایع مرتبط با انقلاب اسلامی ساخته شده است. این اثر که پرفروش‌ترین فیلم سال ۱۳۶۳ سینمای ایران لقب گرفت، محوریتی مشابه با بسیاری از آثار ساخته شده در سال‌های اولیه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی داشت که به فساد سازمان یافته در رژیم پهلوی با محوریت یک قهرمان عمل گرا، می‌پرداخت.

این قهرمان فردی به نام استوار حقگو ست که مقدار زیادی هروئین را که در کامیونی جاسازی شده، کشف می‌کند و با پیگیری مصرانه ماجرا به سناتوری می‌رسد که منتسب به دربار است. «سناتور» با وجود ضعف‌هایی که در ساخت داشت، با استقبال تماشاگران در آن سال‌ها روبه رو شد و توانست آغازگر مسیری برای ساخت آثاری اکشن با محوریت مبارزه با مواد مخدر باشد.

«پرونده» به کارگردانی مهدی صباغ زاده و نویسندگی فریدون جیرانی و مهدی صباغ زاده هم جزو تولیدات دهه شصت است که به موضوعات فساد و ناعدالتی در دوران پیش از پیروزی انقلاب می‌پردازد. در این فیلم فئودالی به نام اکبر کلالی، که به اطرافیان خود مقروض است، طبق نقشه برادرش، ظاهرا به قتل می‌رسد و قتلش به گردن سید علی رحمت پور، کارگر گاوداری کلالی می‌افتد. رحمت پور که نمی‌تواند در بازجویی و دادگاه بی گناهی خود را اثبات کند، به پانزده سال زندان محکوم می‌شود. پس از سپری شدن ایام محکومیت، در تلاش خود برای یافتن برادر کلالی، که علیه او شهادت داده است، در می‌یابد که اکبر کلالی زنده است. رحمت پور با کلالی در محل کارش گلاویز و مجددا دستگیر، محاکمه و محکوم می‌شود،  اما پس از پیروزی انقلاب و بررسی پرونده‌ها رحمت پور آزاد می‌شود و برادران کلالی دستگیر می‌شوند.

«سیانور» اثر سینماگری از نسل جدید

فیلم «سیانور» جدیدترین اثر ساخته شده یک فیلم ساز مشهدی است که به وقایع مرتبط به انقلاب اسلامی می‌پردازد. این فیلم به کارگردانی بهروز شعیبی و تهیه کنندگی سیدمحمود رضوی در بخش سودای سیمرغ سی و چهارمین دوره جشنواره فیلم فجر رونمایی شد و در مهر ۱۳۹۵ به اکران عمومی درآمد. «سیانور» در دل یک داستان عاشقانه نافرجام به برهه‌ای حساس از تاریخ ایران می‌پردازد که در آن سازمانی تحت عنوان «مجاهدین خلق» (منافقین) رفته رفته با اختلاف درونی تبدیل به سازمانی تروریستی شدند.
مهدی هاشمی، هانیه توسلی، پدرام شریفی، بابک حمیدیان و بهنوش طباطبایی از جمله بازیگرانی هستند که در «سیانور» دومین ساخته سینمایی شعیبی به ایفای نقش پرداخته اند.

«برای آزادی»؛ مستندی که پس از ۲۵ سال به نمایش درآمد

فیلم سازان خراسانی علاوه بر اینکه در ساخت آثار سینمایی با مضامین انقلابی پیش قدم بودند، در ساخت آثار مستند مرتبط با پیروزی انقلاب اسلامی هم اولین گام‌ها را برداشتند. حسین ترابی، کارگردان اهل سبزوار، سال ۱۳۵۸ مستندی به نام «برای آزادی» را تولید کرد که به عنوان یکی از آثار تأثیرگذار ساخته شده درباره اتفاقات انقلاب اسلامی شناخته شد. این مستند دوساعته، آتش سوزی سینما رکس آبادان در مرداد ۵۷ تا زمان برگزاری انتخابات در فروردین سال ۵۸ را به تصویر می‌کشد.

ترابی در گفت وگویی که سال‌ها پیش با خبرگزاری ایسنا داشت درباره ساخت «برای آزادی» گفته بود: در آن دوران من فکر می‌کردم که باید اتفاقات آن روز‌ها ثبت شود  که به دلیل سنگ اندازی‌های رژیم پهلوی، هیچ امکاناتی در اختیار ما گذاشته نشد تا اینکه گفتم اگر به ما تجهیزات ندهند در انبار را می‌شکنم و دوربین برمی دارم. در نهایت پس از این سخن، دوربینی به ما دادند و من به همراه دوستم فریدون ری پور که از فیلم برداران چیره دست بود، به فیلم برداری پرداختیم و از سینما «رکس» گرفته تا رفراندوم جمهوری اسلامی، همه را به تصویر کشیدیم. یادم هست که در آن دوران ما حتی صدابردار هم نداشتیم و یکی از کارگردان‌ها صدا می‌گرفت. البته جلو نمایش این مستند تا مدت ۲۵ سال گرفته شد و طی این سال‌ها تنها قسمت‌هایی از «برای آزادی» به مناسبت‌های مختلف آن هم بدون ذکر نام، از تلویزیون به نمایش درآمد.